Veel wereldverbeteraars hebben een verkeerd beeld van de wereld
Dit artikel komt uit de derde editie van VORK 2018. Wilt u VORK niet missen? Word dan vandaag nog abonnee of vraag een gratis proefnummer aan. Student? Vraag dan het speciale studentenabonnement aan.
Wat bedoel je met effectief altruïsme?
Altruïsme betekent voor mij dat je de intentie hebt om anderen te helpen. Effectief altruïsme betekent dat je kritisch nadenkt over wat die ander precies wil en hoe je dat zo effectief mogelijk kunt bevorderen. Als het om voeding gaat, willen mensen dat ze voldoende te eten hebben en dat dat voedsel veilig en gezond is. Verder willen ze waarschijnlijk dat die voeding op een duurzame manier wordt geproduceerd, zodat we ook in de verre toekomst nog voldoende te eten hebben. Daar hebben we wetenschap voor nodig, maar veel wereldverbeteraars hebben een verkeerd beeld van de wetenschap. Daarom verzetten ze zich bijvoorbeeld tegen genetische modificatie van gewassen en geloven ze dat biologische landbouw beter is dan de gangbare landbouw.
Wat is er mis met biologische landbouw? Volgens voorstanders is het beter voor de natuur en voor de gezondheid.
Ik ben geen voorstander van biologische landbouw en zeker niet als alternatief voor gangbare landbouw, omdat het een verkeerde tegenstelling is. Er zijn verschillende landbouwmethodes, zowel binnen de biologische als binnen de gangbare landbouw. Daar staat tegenover dat we als maatschappij verschillende waarden hebben waaraan onze voedselvoorziening moet voldoen: een betere gezondheid, meer natuur en minder vervuiling.
In de praktijk blijkt dat de ene landbouwmethode beter scoort op de ene waarde en minder op de andere, terwijl de andere landbouwmethode wel goed scoort op een andere waarde. Sommige biologische landbouwmethoden zijn misschien beter voor boerennatuur, maar dragen meer bij aan vermesting en milieuvervuiling dan sommige gangbare landbouwmethoden. De grens tussen biologische en gangbare landbouwmethoden komt dus niet overeen met de waarden die we hechten aan gezondheid en ecologische duurzaamheid.
Vanuit oogpunt van de consument is het dan niet rationeel om duurdere biologische producten te kopen. Je kunt beter goedkopere, gangbare producten kopen en het geld dat je overhoudt besteden aan de waarden die je echt belangrijk vindt, bijvoorbeeld aan campagnes die de gezondheid bevorderen of de natuur te beschermen. Als je consumenten een vuistregel wilt geven voor als ze hun boodschappen doen, dan is koop biologische producten dus geen goede vuistregel.
Wat is wel een goede vuistregel bij het aanschaffen van voedingsmiddelen?
Een betere vuistregel is koop minder dierlijke producten, want die sluit wel goed aan bij waarden als gezondheid en duurzaamheid. Het is zelfs een hele effectieve vuistregel, omdat er minder ingewikkelde afwegingen aan ten grondslag liggen dan bij de afweging biologisch versus gangbaar. Minder vlees eten is gezonder, omdat je minder verzadigde vetten binnenkrijgt en minder risico loopt op het krijgen van kanker. Het is ook beter voor het milieu, omdat je minder land nodig hebt voor de productie van veevoer en dat betekent minder ontbossing, wat weer goed is tegen klimaatverandering.
U bent veganist. Is koop géén dierlijke producten dan niet een betere vuistregel?
In principe wel, zeker als uw altruïsme zich niet beperkt tot uw medemens, maar zich uitstrekt tot al uw medeschepselen en u dus effectief dierenwelzijn wil bevorderen. Vroeger paste vee nog wel in het landbouwsysteem, omdat dieren schraal grasland kunnen omzetten in zuivel en vlees en zo bijdroegen aan de voorziening in eiwitten, ijzer en andere mineralen. Dankzij technologische ontwikkelingen is dat niet meer nodig. Je hebt nu vleesvervangers die niet alleen qua smaak en mondgevoel, maar ook qua voedingswaarde vlees naar de kroon steken. Ook wat betreft het benutten van schraal grasland komen er technieken in zicht, waarmee vee overbodig wordt. Je kunt de koe ook vervangen door een fermentor die gras omzet in eiwitten die voor menselijke consumptie geschikt zijn.
Ik vergelijk het graag met de vroegere plantages, een landbouwsysteem dat kon functioneren dankzij de inzet van slaven. Dankzij de landbouwmechanisatie waren slaven niet meer nodig, sterker nog, er is steeds meer arbeid uit het systeem verdwenen. Er is nu nog maar een fractie van de beroepsbevolking werkzaam in de landbouw en binnenkort kunnen we ook dat restje arbeid door robots laten doen.
Uw effectief altruïsme beperkt zich niet tot mensen, maar strekt zich ook uit tot dieren. Hoe ver gaat dat? Gaat het alleen om zoogdieren of om ook andere gewervelde dieren en misschien zelfs insecten?
De cruciale vraag daarbij is welke dieren voldoende bewustzijn hebben om welzijn te ervaren en te waarderen. Er is inmiddels wetenschappelijke consensus over het feit dat alle gewervelde dieren angst, pijn en stress kunnen ervaren en dat geldt waarschijnlijk ook voor kreeftachtigen. Maar hoe het met insecten zit? Veel insecten hebben besef van de ruimte waarin ze zich bevinden, maar kunnen ze ook angst en pijn ervaren? Er is onderzoek waaruit blijkt dat bijen gemoedstoestanden kennen, dat ze depressief kunnen worden, maar wetenschappelijk gezien is er nog geen consensus dat insecten een bewustzijn hebben. Het zijn belangrijke vragen die voortkomen vanuit het effectief altruïsme. Kan een wezen leed voelen en hoeveel dan? Of dat een mooi of lelijk wezen is, een pandabeer of een lelijke vlieg, maakt vanuit altruïstisch oogpunt niet uit.
Waar trekt u de grens? Planten die worden aangevreten zenden chemische noodkreten uit waar andere insecten en vogels op afkomen. Die kunnen dus blijkbaar ook pijn ervaren.
Mijn uitgangspunt is dat elk wezen, ook een plant, het recht heeft om niet tegen zijn wil behandeld te worden. Het verschil is dat planten geen wil hebben. Als je een plant doodt, dan ga je dus niet in tegen de wil van die plant, want die heeft hij niet. Hoewel er onderzoekers zijn die planten een zekere mate van intelligentie toedichten, is er toch een grote mate van consensus in de wetenschap dat planten geen wil hebben. Stel dat we er straks achter komen dat planten wel een bewustzijn hebben en dus niet gedood willen worden, wel prima, dan zullen we onderzoek moeten gaan doen naar een plantvrije voeding, gebaseerd op bacteriën bijvoorbeeld.
Ook in de vrije natuur willen dieren niet gedood worden. Er zijn ook dieren die moeten doden om te overleven. Strekt uw effectief altruïsme zich ook uit tot de ongerepte natuur?
Niet tot de natuur als zodanig. De natuur heeft geen hersenen, geen bewustzijn, geen wil, niets. Natuur kan een intrinsieke waarde hebben, maar dat is een waarde die wij eraan toekennen. Als die waarde daalt, door verlies van biodiversiteit, gaat de natuur dat niet ervaren. Dat geldt echter niet voor het welzijn van dieren in de natuur. Als die waarde daalt, bijvoorbeeld als een zebra wordt aangevallen door een leeuw, dan ervaart dat dier een vermindering van welzijn als het tegen zijn wil wordt verwond of gedood.
Ja, maar dat is de natuur.
Dat is geen argument. Het bevorderen van dierenwelzijn betekent dat je moet ingrijpen in de natuur. Je zou de ongerepte natuur een failed state kunnen noemen, waarbij wij mensen, als een soort blauwhelmen, de plicht hebben om te interveniëren. Dat is niet eenvoudig, omdat de conflicten tussen verschillende partijen niet eenvoudig zijn op te lossen. Je hebt parasieten, je hebt predatoren, die voor hun eigen overleven het welzijn van andere dieren bedreigen. Maar ik denk wel dat we onderzoek moeten doen naar wat effectief is om recht te doen aan het welzijn van alle dieren in de natuur.
Hoe gaat u dat doen? Het welzijn van de leeuw wordt bepaald door het feit dat hij op zebras kan jagen, maar dat is dan weer niet bevorderlijk voor het welzijn van de zebra. Wat geef de doorslag?
Je zou de leeuw dood kunnen schieten, maar dat is natuurlijk niet bevorderlijk voor diens welzijn. Je kunt ook - net als bij mensen - technologie gebruiken om situaties te scheppen waarbij we voor alle betrokken partijen het welzijn bevorderen. In het verleden zijn mensen bij hongersnood overgegaan op kannibalisme, het eten van hun medemens. Vervolgens hebben we landbouw ontwikkeld waardoor we geen mensenvlees meer hoefden te eten en inmiddels zijn we zover dat we ook geen dierenvlees meer hoeven te eten. De volgende stap zou kunnen zijn dat we gaan nadenken over technologie, die ervoor zorgt dat de leeuw geen zebra of antilope meer hoeft te eten, maar dat hij genoegen neemt met kweekvlees bijvoorbeeld.
Je kunt zijn honger stillen, maar daarmee heb je het jachtinstinct van de leeuw nog niet bevredigd. Huiskatten bijvoorbeeld krijgen meer dan voldoende te eten, maar komen toch vaak thuis met een dode vogel of muis.
Het beste wat je met een huiskat kunt doen is om hem binnen te houden en zijn jachtinstinct te bevredigen met speelgoedmuisjes of een bolletje wol. Bij roofdieren is dat lastig. Wel is het zo dat men bij ratten erin is geslaagd om het jachtinstinct te bevorderen of stil te leggen met breinstimulatie. Dat zou genetisch kunnen zijn. Op de lange termijn zou je dus kunnen denken aan genetisch gemanipuleerde leeuwen die geen jachtinstinct meer hebben, bijvoorbeeld door via gene drives* ervoor te zorgen dat het jachtinstinct bij elke leeuw in de populatie is afgekoppeld.
Getuigt het niet van arrogantie als we uit oogpunt van dierenwelzijn de natuur naar onze hand willen zetten? We zijn tenslotte ook maar toevallige passanten op deze aarde.
Die leeuw interesseert het niet of wij al of niet voor god spelen. Of zijn jachtinstinct nu bewust is uitgeschakeld door genetische manipulatie of door een toevallige genetische mutatie als gevolg van kosmische straling, is voor hem niet van belang. Los daarvan is het altijd een keuze, ook als we de natuur de vrije hand laten terwijl we de technologie hebben om het welzijn van wilde dieren te verbeteren. Ik denk dat het idee dat we niet voor god moeten spelen uiteindelijk ook een morele illusie is. Vergelijk het met een optische illusie. Je hebt een vlekkenpatroon en je denkt daarin een hond te herkennen, maar het is en blijft een willekeurig vlekkenpatroon. We denken dat we een morele waarde schenden als we voor god spelen, maar eigenlijk is die waarde er niet.
Een mening over dit artikel? Reageer op onze Twitter, Facebook, Instagram of LinkedIn. Een opinieartikel is ook van harte welkom. Mail dan even met de redactie (redactie@agrio.org). Geïnteresseerd in de andere artikelen van VORK? Word abonnee of vraag een gratis proefnummer aan. Student? Wellicht is het speciale studentenabonnement dan iets voor jou.
Tekst: Joost van Kasteren