Is er toekomst voor Nederlands zeewier?

Nederland beschikt over een proefboerderij in de Noordzee voor de teelt van zeewier als ingrediënt in voedingsmiddelen en als potentiële grondstof voor de biobased industrie. Sinds begin dit jaar werken de Stichting Noordzeeboerderij en Wageningen UR met negen andere partners samen in het project Pro Seaweed aan de ontwikkeling van een volwaardige, duurzame zeewiersector. Michiel Löwik onderzoekt hoe haalbaar de teelt van Nederlands zeewier is, gezien de concurrentie uit lagelonenlanden en de ecologische risicos van een monocultuur in zee.

Dit artikel komt uit de derde editie van VORK 2018. Wilt u VORK niet missen? Word dan vandaag nog abonnee of vraag een gratis proefnummer aan. Student? Vraag dan het speciale studentenabonnement aan.

Zeewier als groente is bij Nederlandse consumenten grotendeels onbekend. Toch consumeert vrijwel iedere Nederlander wel eens zeewier als ingrediënt in een voedingsmiddel. Een greep uit de producten waarin producenten zeewier verwerken: roomijs, soep, smeerkaas, chocolademelk en pasta. Maar zeewier als groente opscheppen is nog de uitzondering op de regel.

Koen van Swam, Coördinator bij Noordzeeboerderij, wil dat veranderen. Hij droomt van een multifunctionele zeewierboerderij voor de Nederlandse kust. Momenteel ligt er een proefboerderij zon 15 kilometer uit de kust van Scheveningen. Van Swam: De zee is daar ongeveer 20 meter diep. Momenteel werken we met teeltmodules van lijnen van 70 meter lang die 7 meter diep de zee ingaan. De te telen wieren groeien tot pakweg 5 meter diepte. Nog dieper wordt het te donker voor fotosynthese.

De Noordzeeboerderij is een stichting waarin het onderzoek is ondergebracht. Daarnaast is er een Noordzeeboerderij BV in het leven geroepen om de aansprakelijkheid van de activiteiten op zee af te dekken.

Geen novel food

Er is al aan een aantal voorwaarden voldaan om Van Swams droom werkelijkheid te laten worden. Van Swam: Een voordeel is dat de meeste wieren niet de goedkeuringsprocedure voor novel foods hoeven te doorlopen omdat Europeanen al voor 16 mei 1997 veel soorten zeewieren consumeerden. Ook groeit zeewier goed in het schone water van de Noordzee. Verder heeft Nederland 2.000 km2 aan windparken gepland in de Noordzee, waarvan een deel zich leent voor multifunctioneel gebruik. We selecteren de meest geschikte zeeruimte en die zal maximaal 500 km2 gaan omvatten.

De Noordzeeboerderij heeft inmiddels 76 betalende partners, waaronder zeven kennisinstellingen. Van Swam hoopt daarbij op samenwerking tussen de Nederlandse topsectoren Agro&Food en Maritiem. Daarnaast financieren de provincie, gemeente en Europese Unie projecten van de Noordzeeboerderij.

Zeewier kent bovendien een groeiend scala aan toepassingen. Van Swam: Je ziet zeewier bijvoorbeeld steeds meer in de Nederlandse supermarkten en de horeca vindt het een interessant product. Zeewier heeft dus duidelijk de wind in de zeilen, terwijl bovendien de vraag naar zeewier in de lift zit. Niet alleen in Nederland, maar wereldwijd.

Booming business

Zeewier is booming business. Tussen 2000 en 2012 is de wereldwijde zeewierproductie verdubbeld. In 2014 werd er ruim 27,3 miljoen ton geproduceerd met een waarde van 6,4 miljard dollar. Volgens de FAO leveren China, Indonesië, de Filippijnen en Japan 95 procent van de zeewierproductie. In 2014 nam China 12,8 miljoen ton voor haar rekening en Indonesië 6,8 miljoen ton.

Een ton gedroogd zeewier levert op de wereldmarkt gemiddeld 234 dollar op. Dat is pakweg 20 eurocent per kilo. Van Swam verwacht dat de toekomstige verkoopprijs van Nederlands zeewier voor non-food toepassingen naar 50 cent per kilo droge stof kan gaan. Volgens hem kan Nederland zich desondanks een concurrerende positie verwerven door een veilig en duurzaam (circulair) kwaliteitsproduct in de markt te zetten.

Van Swam: China heeft momenteel nog wel een technologische voorsprong, maar dat verschil zijn we aan het wegwerken. We voeren diverse haalbaarheidsstudies uit en zoeken naar technische oplossingen voor het telen in de open zee en voor het verwerken van het kwetsbare product. We kijken daarbij voor een deel de kunst af van de mosselkwekerij.

Vele soorten zeewier

Zeewier is een verzamelnaam voor meer dan 11.000 soorten met fantastische namen als gezaagde zee-eik, zee-spaghetti en Iers mos. De proefboerderij in de Noordzee teelt suikerwier en zeesla. Suikerwier (Saccharina latissima synoniem: Laminaria saccharina) is een bruinwier dat ongeveer 4 m lang kan worden. De stengel is slank en kort. Het blad is lintvormig met golvende randen. De ietwat zoetige smaak ontstaat door de aanwezigheid van mannitol.

Van Swam: Suikerwier is een stevig zeewier dat veel jodium en alginaat bevat. Suikerwier oogsten we aan het eind van het voorjaar en zeesla in de herfst waardoor we twee keer per jaar kunnen oogsten. Zeesla (Ulva lactura L.) is een groenwier en lijkt sterk op landsla en is rijk aan diverse voedingsstoffen, waaronder eiwit, calcium en ijzer.

Zeewier als additief

Zeewier heeft wel iets weg van een alleskunner. Zo kent zeewier een lange traditie als verdikkingsmiddel in de voedingsindustrie. Bruine en rode zeewieren bevatten hydrocolloïden. Door hun hydrofiele (waterbindend) karakter ontstaat een gel-structuur. De drie bekendste zijn alginaten (E400-405), agar (E406) en carrageen (E407) en zijn door de Europese Unie goedgekeurde additieven. Vandaar de E-nummers.

Daarnaast zijn er veel meer toepassingen van zeewier in voeding voor mens en dier, in de productie van cosmetica en van grondstoffen (waaronder bioactieve stoffen) voor de industrie, als mest voor het land en als hernieuwbare biobrandstof. Zeewier biedt dus volop kansen.

Van Swam: Wij leggen ons in eerste instantie toe op zeewier als een additief in voedsel voor mens en dier. Het is niet de bedoeling dat zeewier bijvoorbeeld soja als veevoer vervangt. Voor menselijke consumptie gaat het om een toevoeging van 5-10 gram gedroogd zeewier op het normale voedingspatroon. Na wellen ontstaat dan 50-100 gram consumeerbaar zeewier. Bij deze hoeveelheden zie ik geen risico voor de gezondheid van mensen. Ook zetten we in op zeewier als biostimulator. Zeewier bevat stoffen die de groei van planten bevorderen. Geraffineerde producten komen later.

Achilleshiel

Een snelle expansie van een economische sector levert vaak onvoorziene ecologische en sociaaleconomische effecten op. Economische en ecologische haalbaarheid vormen dan ook de achilleshiel voor de commerciële teelt van zeewier in de Noordzee. Economisch, omdat momenteel de lagelonenlanden de dienst uitmaken bij de wereldhandel in zeewier. Volgens Van Swam zijn er wel desk-studies uitgevoerd naar de economische haalbaarheid, maar De ontwikkelingen gaan zo snel dat het niet mogelijk is om daarover relevante uitspraken te doen. We willen een lokaal waardevol product maken met zeewier uit de Noordzee. Daarom zijn we voor een gestage, stapsgewijs toenemende productie en verkoop in en rondom Nederland om daarmee de kwaliteit en veiligheid van product, mens en milieu te dienen. Daarnaast spiegelen we ons aan het voorbeeld van de tuinbouw wat betreft de export van technologie en we denken dat die export zal bijdragen om de businesscase financieel rond te krijgen.

De economische haalbaarheid van zeewierteelt kan verder verbeteren door de al dan niet vermeende gunstige effecten op de gezondheid, waardoor veel mensen zeewier als een superfood zien. Als je de thalassotherapie (zeewatertherapie) mag geloven, levert de zee legio wondermiddelen. Omdat die gunstige effecten vooralsnog onbewezen zijn, is een gezondheidsclaim in de Europese Unie verboden.

Ecologische kwetsbaarheid

Uit de geschiedenis van de landbouw is bekend dat een monocultuur kwetsbaar is voor een allesvernietigende ziekte, maar ook dat grootschalige teelt van één gewas het ecosysteem kan aantasten. Van Swam: Ziekten zijn zeker een aandachtspunt. We willen ze voorkomen door het gebruik van wisselteelt met verschillende soorten. Om het effect op de ecologie te verminderen gebruiken we alleen lokaal aanwezig zeewier.

Haik van Exel, Managing Director van Hortimare, leverancier van uitgangsmateriaal, beaamt dat ecologische effecten en kwetsbaarheid voor ziekten - vooral virussen - vooralsnog onzekere factoren zijn. In de sector is hier discussie over, maar eventuele negatieve effecten op de biodiversiteit in de open zee liggen niet voor de hand. Mede omdat zeewier geen woekeraar is. Bij alle ontwikkelingen in deze compleet nieuwe branche houden we de vinger aan de pols om tijdig eventuele tegenmaatregelen te treffen. Onze eerste prioriteit is nu om over gezond uitgangsmateriaal voor de teelt te beschikken. Veredeling is erg belangrijk voor een gezonde toekomst van de bedrijfstak. Dat gaat over enkele jaren echt spelen en dan komen kruisingen, met bijvoorbeeld sterkere groeikracht, beschikbaar voor de teelt van Noordzeewier.

Onvoorziene ecologische effecten en vooral ook de economische haalbaarheid vormen de achilleshiel van het Noordzeewier. Als die wordt getroffen, zoals de kwetsbare plek van Achilles in de strijd tegen Troje, dan is het gedaan met de veronderstelde goudmijnen in de Noordzee en ligt ook de toekomst van de zeewierproductie in Azië. Valt het mee en zijn eventuele problemen te voorkomen of op te lossen, dan kan Nederland met een kwalitatief goed product waarschijnlijk wel gaan mee-eten uit de groeiende ruif met zeewier.

Pro Seaweed

In maart jongstleden is het project Pro Seaweed van start gegaan onder leiding van de Stichting Noordzeeboerderij en de Wageningen Universiteit. Het ministerie van Economische Zaken heeft 5 miljoen euro beschikbaar gesteld. Projectpartners zijn Olmix SA, Bio Atlantis Ltd, Vobra Special Petfoods, Hortimare, Omega Green, Microganic, Lambers-Seghers Neovia en de Noordzeeboerderij BV. Het project beoogt met kennis en innovatie de waarde van zeewier te maximaliseren. Onder meer door de selectie en teelt van zeewiersoorten van hoge kwaliteit en het ontwikkelen van optimale teeltsystemen en optimale locaties (voor een zo gunstig mogelijke samenstelling van zeewier). Daarnaast wordt onderzoek gedaan naar de meervoudige verwerking van zeewier om alle aanwezige componenten optimaal te gebruiken voor de hoogst mogelijke economische waarde. Daarbij gaat het onder meer om zeewier aantrekkelijker te maken voor consumenten door aanlokkelijke producten te ontwikkelen en toegankelijke informatie beschikbaar te stellen en door het ontwikkelen van toepassingen in de farmaceutische en cosmetica-industrie.

Een mening over dit artikel? Reageer op onze Twitter, Facebook, Instagram of LinkedIn. Een opinieartikel is ook van harte welkom. Mail dan even met de redactie (redactie@agrio.org). Geïnteresseerd in de andere artikelen van VORK? Word abonnee of vraag een gratis proefnummer aan. Student? Wellicht is het speciale studentenabonnement dan iets voor jou.

Tekst: Michiel Löwik Beeld: Noordzeeboerderij