Alvaro Umaña: Minder koeien, meer natuur
“In 1986 werd ik gevraagd om minister te worden in het kabinet van Oscar Arias. Bij het aantreden van de regering was Centraal Amerika het toneel van burgeroorlogen en conflicten. In Nicaragua bijvoorbeeld (buurland van Costa Rica) werd gevochten tussen de sandinisten en de contra’s, die werden gesteund door de Verenigde Staten. Ook elders in de regio was er veel oorlogsgeweld.”
“Nederland besloot indertijd om de hulp die eerst alleen naar Nicaragua ging, te verdelen over vijf landen in Midden-Amerika, waaronder Costa Rica. Samen met de Nederlandse ambassadeur hebben we voorgesteld om die bijdrage van Nederland, tien miljoen gulden, te gebruiken om de staatsschuld in te lossen. Via een financiële constructie met de Rabobank konden we het bedrag meer dan verdubbelen en dat geld hebben we toen gebruikt om de ontbossing tegen te gaan.”
“In die periode kromp het bosareaal in Costa Rica. Hout leverde geld op en de vrijgekomen grond werd gebruikt voor veehouderij. Er was wel een overheidsprogramma om herbebossing te stimuleren via belastingaftrek, maar daar werd op grote schaal misbruik van gemaakt. Onze regering wilde een beter systeem om herbebossing daadwerkelijk van de grond te krijgen, en daarom werden de ‘incentives’ aangepast. Geen belastingaftrek meer, maar betalen voor natuur.”
Kleine boeren
“Het programma richtte zich op kleine boeren met bedrijven tot 5 hectare. Ze werden betaald voor zowel het in standhouden van het oerwoud als voor herbebossing. De vergoeding was gebaseerd op de gederfde inkomsten van een extra rund. Als ze dat niet zouden aanschaffen kregen ze 64 dollar per jaar. Voor uitbreiding van het bosareaal, ofwel het verminderen van de veestapel, ontvingen ze een bedrag van 640 dollar per hectare bos.”
“De meesten bleven hun vee houden, ze veranderden niet ineens van boer in boswachter. Wel moesten we hen ervan overtuigen dat ze een ‘levende’ afscheiding maakten van bomen, verbonden via prikkeldraad. Niet alleen om de koeien binnen te houden. Een living fence levert ook ecosysteemdiensten onder meer het tegenhouden van erosie en het bieden van schaduw aan de koeien. Een vorm van agroforestry, eigenlijk.”
“Het programma was meteen populair. Van de tien boeren die zich aanmeldden, konden er maar drie meedoen, omdat we niet meer geld hadden. Na vier jaar was het geld uit Nederland op en hadden we 13.000 hectare herbebost. Met de toenmalige minister van landbouw Jose Maria Figueres (later tussen 1994 en 1998 was hij president) werd een andere bron van financiering ontwikkeld, namelijk een belasting van 3,5% op alle brandstof die het land binnenkomt.”
De brandstofheffing is nog steeds de belangrijkste bron van financiering. Daarnaast is er een heffing op waterverbruik. Ook is er twee keer een lening verstrekt door de Wereldbank voor het programma Pago por Servicios Ambientales (PSA) en een gift van de Duitse ontwikkelingsorganisatie KfW. Per 2022 is een gebied van 2,4 miljoen hectare (her)bebost en is er ruim 1,8 miljard uitgekeerd.
Agrarische grootmacht
Ondanks die vermindering van het areaal is Costa Rica nog steeds een grootmacht als het gaat om tropische gewassen. Zo is het de grootste exporteur van ananas in de wereld en bedient het ongeveer 55% van de markt. Andere belangrijke exportgewassen zijn bananen en koffie. Een mixed blessing, aldus Alvaro Umana:
“De ananasteelt staat nogal ter discussie, onder meer vanwege de effecten op het milieu. Met name het veelvuldig gebruik van het herbicide Bromacil (in NL al sinds 1999 niet meer toegelaten) leidt tot vervuiling van grond en oppervlaktewater. Ook wordt er veelvuldig de hand gelicht met het voorschrift om bij de vele stromen en stroompjes tien meter uit de kant te blijven.”
“Bij andere belangrijke exportgewassen zoals koffie en bananen worden wel stappen gezet om de milieueffecten te reduceren. De teelt van koffie bijvoorbeeld gebeurt steeds vaker in combinatie met bomen, zogeheten boskoffie. Daarbij wordt gebruik gemaakt van bomen die stikstof binden. De opbrengsten in kilo’s van schaduwafhankelijke cultivars zijn lager dan die van cultivars die tolerant zijn voor direct zonlicht, maar mensen zijn bereid om er meer voor te betalen.”
Ook anderszins is het niet allemaal koek en ei in de landbouw in Costa Rica. “Naast de op export gerichte sector telt Costa Rica ook nog veel keuterboeren, die nauwelijks meer produceren van nodig is om in hun eigen behoefte te voorzien. Een beetje rijst, bonen en maïs. Volgens een rapport van de OECD van enkele jaren geleden slagen we er nog onvoldoende in om die kleine boeren te betrekken in het economisch verkeer. Een deel van hen hebben we weten over te halen om hun land of delen daarvan te herbebossen, maar er is nog te veel armoede en verborgen werkeloosheid.”
Van weiland naar oerwoud
De stijging van het areaal beschermde natuur is niet alleen toe te schrijven aan het betalen voor ecosysteemdiensten (PAS). Wat er ook aan bijgedragen heeft is een wet die verandering van landgebruik tegengaat. Ook het areaal nationale parken en parken die in privé-bezit zijn, is sterk gegroeid de afgelopen dertig jaar. “Zelf heb ik ook een reservaat”, vertelt Alvaro Umana. Het grenst aan de Atlantische kant van het enorme Braulio Carillo nationaal park.
Wat hem opvalt is hoe snel het bos zich herstelt. “Tijdens de orkaan Mitch is er een heel stuk bos aan gegaan op mijn landgoed, maar twintig jaar later zie je daar al niets meer van. Als je als bos hebt, dan herstelt het sneller dan wanneer je landbouwgrond gaat herbebossen, maar ook dan is het onderscheid met het oorspronkelijke oerwoud na een jaar of dertig nauwelijks meer te zien. Je moet al een expert zijn om de verschillen te zien tussen maagdelijk oerwoud en second growth.”
Conflicten
Met zo’n enorm areaal aan oerwoud kunnen conflicten tussen boeren en wilde dieren niet uitblijven. Alvaro Umana: “Ons beleid is dat we altijd de schade vergoeden, bijvoorbeeld als een koe is aangevallen door een jaguar. Jagen is bij wet verboden, behalve voor de inheemse bevolking. Er staan flinke straffen op. Je kunt ervoor naar de gevangenis gaan. Dat wil niet zeggen dat er niet gejaagd wordt. Als je wil, kun je nog wel bush meat kopen. Tijdens de pandemie werd er ook meer – illegaal – gejaagd. Zelf ben ik in die periode een tapir kwijtgeraakt in mijn eigen reservaat. We vonden hem dood. Blijkbaar is hij na te zijn beschoten aan de jagers ontsnapt en moesten ze zonder vlees naar huis.”
Betegeld paradijs
Na Well Fed (2017) en Future of Food (2022) is Paved Paradise de derde film waarin Vork-columnist Hidde Boersma een lans breekt voor intensiveren van de landbouw om ruimte vrij te maken voor ‘rewilding’, een natuur die grotendeels op zijn beloop wordt gelaten. Evenals in Well Fed is zijn tegenspeler (en regisseur van de film) Karsten de Vreugd, die met verve zijn rol als contrapunt vervult.
Het pleidooi voor intensieve landbouw (en tegen biologische landbouw) zal de meeste lezers van Vork niet onbekend in de oren klinken. Het wordt uitgewerkt in een reeks gesprekken met onder meer ecoloog Andrew Balmford, die vaststelt dat de meeste soorten het niet goed doen op boerenland, ook als dat extensief wordt beheerd. Eerdergenoemde ex-minister van Costa Rica vindt dat voedselproductie en biodiversiteit niet samengaan. Schrijver/activist George Monbiot gaat nog een stapje verder en vindt dat we eiwitten en vetten in bioreactoren moeten produceren.
Enige nuancering komt van Martha Bakker die pleit een 3-compartimentenmodel met een bufferzone van extensieve landbouw tussen zones met intensieve landbouw en natuurgebieden. Dat betekent wel dat de boeren betaald moeten worden voor het behoud van het cultuurlandschap. Een andere optie is om – met Costa Rica als voorbeeld – boeren te belonen voor het omzetten van akkers en weilanden op schrale gronden in natuurgebied. En dan liefst natuur die niet aan het 19e-eeuwse ideaalbeeld moet voldoen, maar die gewoon zijn gang kan gaan.
Andere zaken die aan de orde komen, zijn het romantisch beeld van de landbouw, dat veel mensen kennen en dat volgens media-expert Mirjam Vossen mede voortkomt uit de kinderboeken over boerderij. Ook het beleid van Europa komt aan de orde bij monde van Europarlementariër Bas Eickhout (Groenen). Hij denkt dat land sparing voor natuur niet gaat lukken omdat a) Europa te dicht bevolkt is en b) de neiging van politici om op te komen voor het platteland.
Hoewel ik tamelijk bevooroordeeld ben, denk ik dat het voor veel mensen een leuke en vooral ook informatieve film is. Misschien dat ze soms op het puntje van hun stoel zullen gaan zitten als er weer eens tegen een heilig huisje wordt aangetrapt. Het allerbelangrijkste is echter – in de ogen van de makers – dat we beseffen dat we ons druk maken over de verkeerde dingen. Het gaat over stikstof en over bestrijdingsmiddelen, maar niet over landgebruik. Misschien dat de film daar verandering in brengt.
Paved Paradise draait de komende weken in enkele tientallen bioscopen in Nederland. Een trailer is te zien op https://www.sugarrushfilm.nl/pavedparadise
Tekst: Joost van Kasteren
Freelance wetenschapsjournalist met een landbouwkundige achtergrond. Hoofdredacteur van Vork
Beeld: Paved Paradise