Eucalyptus: cash crop of wolf in schaapskleren?

Eucalyptusplantages zijn op vele werelddelen in trek. Enthousiaste pleitbezorgers zijn blij met de sociale en economische voordelen die de teelt biedt. De lokale bevolking en milieuactivisten benadrukken echter de invasieve aard en negatieve effecten op de inheemse natuur. Over de effecten van de Australische boom op de omgeving is het laatste woord nog niet gesproken.

Volgens de Voedsel- en Landbouworganisatie van de Verenigde Naties (1) (FAO) beslaan aangeplante bossen wereldwijd ongeveer 264 miljoen hectare. Iets minder dan de helft daarvan, 131 miljoen hectare, is plantagebos. Plantagebossen hebben productie als doel, worden intensief beheerd en bestaan uit slechts één of twee soorten die allemaal even oud zijn. In de afgelopen decennia is de vraag naar hout en papier flink gestegen en blijft ook nu nog toenemen. Het gebruik van snelgroeiende boomsoorten heeft daarom de voorkeur.

Snelle groeier

De eucalyptus is zon snelle groeier. Na ongeveer tien jaar is de stam van de eucalyptus voldoende dik om te gebruiken. En wanneer de boom gekapt is, groeit er - vaak nog sneller - een nieuwe stam. De boom behoort tot de mirtefamilie (Myrtaceae) en omvat zeven tot achthonderd verschillende soorten. De blauwe gomboom (Eucalyptus Globulus) is daarvan de meest bestudeerde en ook meest aangeplante variant (2). De eucalyptus komt oorspronkelijk uit Australië (en voor een klein deel uit Tasmanië en Papoea-Nieuw-Guinea), maar domineert nu ook op plantages op vele andere werelddelen, waaronder Afrika, Azië, Zuid-Amerika en Zuid-Europa.

De exoot is erg geliefd vanwege zijn snelle groei, zijn hoge aanpassingsvermogen aan veranderende klimaatomstandigheden en zijn grote winstgevendheid. De eucalyptussoorten zijn één van de meest geplante taxa op intensieve bosplantages buiten hun oorspronkelijke gebied. In Afrika zijn sinds 1800 meer dan 200 verschillende soorten geïntroduceerd. In 1895 heeft de Keizer van Ethiopië ruim baan gemaakt voor de boom omdat die in korte tijd veel materiaal kon leveren voor het bouwen van de hoofdstad. De eucalyptus is toen enorm in aantal toegenomen, omdat zaden en zaailingen gratis werden uitgedeeld aan landeigenaren met belastingkorting als beloning. Op dit moment bevat Ethiopië meer dan een half miljoen hectare eucalyptusplantages en deelt daarmee met Zuid-Afrika de eerste plaats qua aandeel eucalyptusbomen in heel Afrika.

Financiële stimulans

Ook in Europa is de boom gewild. Eucalyptusplantages zijn met name in zuidelijke landen zoals Portugal (800.000 hectare) en Spanje (633.000 hectare) (3) te vinden. De komst van de eucalyptus in Portugal halverwege de 19e eeuw bracht een flinke financiële stimulans. Rijkdom bleek een goede dienaar, maar een slechte meester. De plotseling verhoogde welvaart heeft tot een gebrek aan regels geleid over waar de boom wel, en vooral niet geplant mocht worden. Resulterend in vele aaneengesloten eucalyptusbossen.

Eén van de redenen dat de eucalyptus in Spanje zo wijdverspreid is geraakt is de hoge urbanisatiegraad van de afgelopen eeuw. Veel Spanjaarden verlieten het platteland. Om aan de toenemende vraag naar hout en papier te voldoen, werden verlaten gronden, deels met overheidssteun, omgetoverd tot eucalyptusplantages. Zeker voor landeigenaren die ver van hun (landbouw)grond woonden kwam de eucalyptusboom als beste uit de test vanwege lage kosten en minimaal beheer. Zowel in Portugal als Spanje zijn er veel inheemse bossen vervangen door eucalyptus.

Producten en diensten

De eucalyptus fungeert al eeuwen als belangrijke grondstof voor vele producten en diensten. De boom wordt gebruikt voor pulp, brand-, multiplex- en timmerhout, bouw- en afrasteringspalen, maar ook voor medicijnen, olie en honingproductie. Los van de producten an sich, speelt de eucalyptus ook een belangrijke rol in het leveren van diensten. In Ethiopië bijvoorbeeld is de boom een hoogwaardig marktgewas en levert een positieve bijdrage aan inkomen en voedselzekerheid voor de bevolking. Ongeveer 25 procent van het inkomen van Ethiopische boeren komt van het telen van eucalyptusbomen. Het hebben van eucalyptusbomen wordt gezien als een teken van welvaart. Boeren zelf verwijzen ook wel naar hun groene bankrekening. De komst van de boom heeft in Ethiopië grote bijdragen geleverd aan de verbetering van het plattelandsleven, armoedebestrijding en arbeidsmogelijkheden.

Tegenwoordig is ook bekend dat de eucalyptus vanwege de snelle groei in een kort tijdsbestek meer CO2 uit de lucht kan opslaan, en dus een handig strijdmiddel in het gevecht tegen klimaatverandering. Er is echter veel discussie tussen gebruikers, agrariërs, milieuactivisten, wetenschappers en beleidsmakers over de ecologische en sociaal-economische voordelen en milieueffecten van de eucalyptus. Want ondanks de vele voordelen die de boom naar verschillende werelddelen heeft gebracht, zit daar ook een prijskaartje aan.

Price to pay

De eucalyptus neemt een aantal milieueffecten voor zijn rekening. Eén veelgenoemd probleem in wetenschappelijke studies zijn de hydrologische effecten. Volgens de FAO bevorderen eucalyptusbomen een verandering in het lokale klimaat. Zo zou de hoge verdampingssnelheid van water in de boom de regenval negatief beïnvloeden en water in de bodem snel worden afgevoerd, met als resultaat een lager grondwaterpeil. Dit heeft invloed op andere planten en gewassen die op dezelfde grond staan. In extremere gevallen kan dit zelfs leiden tot verwoestijning en bodemerosie. De hydrologische eigenschappen hoeven volgens sommige wetenschappers echter niet altijd negatief te zijn. Zo kan de eucalyptus in regios met hevige regenval juist overstromingen en te natte gronden verminderen of zelfs voorkomen. Op kale hellingen kan het stevige wortelstelsel de grond beschermen tegen bodemerosie en geulvorming na hevige regenval.

Een ander punt van discussie is biodiversiteit. Ondanks dat meerdere wetenschappelijke studies hebben aangetoond dat biodiversiteit juist in diverse en inheemse bossen floreert, zijn de meeste eucalyptusplantages monoculturen. Doordat de plantages uit slechts één boomsoort bestaan, die vaak allemaal op hetzelfde moment worden gekapt, is het geen goede leefplek voor dieren en biedt het weinig voedsel. Naast (eventuele) negatieve effecten op het grondwaterpeil en verlies van biodiversiteit, bestaan er ook twijfels over bodemuitputting en voedselzekerheid doordat de eucalyptus andere gewassen verdringt.

Samenwerken

Tot op de dag van vandaag zijn er nog altijd geen harde conclusies getrokken over de aard van de milieueffecten van de eucalyptusboom, en discussies duren voort. Volgens M. Daba, hoofdauteur van een artikel over de socio-economische voordelen en milieueffecten van eucalyptusplantages (4) dat in 2016 verscheen in het Journal of Natural Sciences Research, moet de nadruk worden gelegd op een samenwerking tussen milieuactivisten, onderzoekers en beleidsmakers met landgebruikers en telers. Partijen met uitgebreide kennis over de boom kunnen landeigenaren adviseren over de juiste plaats, hoeveelheden en manieren om te planten. Op deze manier kunnen eventuele negatieve effecten worden geminimaliseerd en de sociaal-economische voordelen blijven bestaan.

Beeld: Pixabay

Tekst: Katja Zweerus

Schrijfster en journaliste met een master Environment and Society studies op zak. Schrijft sinds 2019 voor verschillende (nieuws)platforms en sinds 2022 voor VORK over allerlei onderwerpen omtrent de voedselketen.