Bodemwatersysteem is uit balans
.
Als ik aan een klimaatrobuust landschap denk, zie ik veel afwisseling in het landgebruik, omdat landbouw en natuur zijn afgestemd op een natuurlijk bodemwatersysteem. Dat wil zeggen op natte plekken, waar water wordt vastgehouden voor drogere periodes, een nattere teelt en natuur. En op van nature droge plekken droogteresistente vegetatie en gewassen. Dat zegt systeem ecoloog Ellen Weerman, lector klimaatrobuuste landschappen aan de HAS Hogeschool in Den Bosch en onderzoeker aan het NIOO-KNAW.
Nu staan landbouw en natuur lijnrecht tegenover elkaar. Weerman vindt dat ze elkaar juist kunnen versterken. Het moet daarom radicaal anders in ons land, vooral op de zandgronden en in veengebieden. Zelf doe ik vooral onderzoek naar zandlandschappen in Noord-Brabant waar het droogteprobleem heel urgent is.
Uit balans
Het natuurlijk bodemwatersysteem is uit balans geraakt, omdat het is aangepast aan een zo hoog mogelijke voedselproductie. Water wordt zo snel mogelijk afgevoerd en de bodem is zijn sponswerking grotendeels kwijtgeraakt. De zandgronden zijn niet meer veerkrachtig genoeg om drogere periodes op te kunnen vangen, zowel in de natuur als in het agrarisch gebied. Bij langdurige droogte zijn er geen waterreserves meer en bij een heftige regenbui stroomt de boel over.
Om de waterbalans in het beekdal te herstellen moet water langer worden vastgehouden en de sponswerking in het landschap hersteld. Hierdoor worden sommige delen in het landschap natter en andere delen droger. De natte grond kan dan dienen als buffer tussen beek en landbouw, vertelt zij. Maar dan moeten we wel een oplossing vinden voor de landbouwgronden in deze gebieden. Dit kan via functieverandering of de boer kan overstappen op gewassen die tegen natte voeten kunnen, zoals riet, lisdodde of wilgen.
Lisdodde
Weerman heeft, samen met collegas, uitgerekend welke teelt het beste is voor de boer, maar ook voor de natuur. Lisdodde heeft de beste papieren. Daar kunnen isolatieplaten of wandpanelen voor in de bouw van worden gemaakt (zie ook Vork nr. 2/2022). Het verdienmodel is nu nog net niet sluitend, zegt zij. De productie is nog te duur, omdat er te weinig aanbod is. Maar bij verder stijgende houtprijzen komt er waarschijnlijk een kantelpunt waarop het rendabel wordt.
Omdat het nu nog niet uit kan adviseert Weerman om ook de verschillende ecosysteemdiensten te belonen. Zoals een vergoeding voor verbetering van de waterkwaliteit door de zuiverende werking van lisdodden en riet. Ook de biodiversiteit neemt toe, omdat er een heel nieuw ecosysteem bijkomt van soorten die afhankelijk zijn van water, zoals libellen en muggen, en watervogels die insecten eten. Daar kan ook een subsidie tegenover staan. De boer is namelijk landschapsbeheerder. Ook het vastleggen van koolstof kan worden beloond.
BodemUp
De vraag is hoe de boeren daar tegenover staan? Het lijdt geen twijfel dat agrarische gronden klimaatrobuuster moeten worden, want de extremen van het weer nemen alleen maar toe. Toch zou ik als agrarisch ondernemer niet als eerste actie beginnen met de overstap naar natte of droogtegevoelige gewassen, zegt Johan Elshof van de zuidelijke boerenbelangenorganisatie ZLTO. De beleidsmedewerker ziet meer in het leggen van houten balken of de aanleg van stuwen in watergangen, dempen van boerensloten of waterbassins aanleggen en daarnaast het watervasthoudend vermogen van de grond vergroten. Met het vasthouden van regenwater is nog een wereld te winnen; jaarrond hebben we meestal genoeg neerslag.
ZLTO heeft hiervoor dit jaar het project BodemUp gestart, samen met de provincie Noord-Brabant en de waterschappen. Met nu ongeveer 650 deelnemers en dat aantal moet uitgroeien tot 1750 in 2027. De boeren die meedoen krijgen een bodemcoach aangewezen die drie keer per jaar langskomt en een bedrijfsspecifiek advies geeft hoe anders om te gaan met de grond om de bodem meer water te laten vasthouden en minder droogtegevoelig is. Daarnaast wordt advies gegeven over efficiënter bemesten en verbeteren van de biologische bodemkwaliteit.
Natuur niet altijd voorrang
Om de natuur een handje te helpen worden soms boeren uitgekocht. Dat geld zou beter besteed kunnen worden om boeren te faciliteren voor stappen die goed zijn voor zowel natuur als landbouw. Daar zijn Weerman en Elshof het over eens. De natuur moet niet altijd voorrang krijgen, zegt Weerman. Soms is het beter niet te kiezen voor behoud van kleine natuurparels, maar voor een groot robuust natuurgebied met daaromheen landbouwgebieden. Een mozaïek landschap verbonden door landschapselementen, zoals heggen en houtwallen.
Uitkopen is ook tegen het zere been van ZLTO en wordt gezien als laatste redmiddel. Hij noemt het actieplan van de nitraatrichtlijn als schrikvoorbeeld. Daarin worden rond beekdalen zones van 100 tot 250 meter aangewezen die als extensief grasland gebruikt moeten worden.
Opkoop wordt hier als methode gezien, terwijl iedereen graag de melkveehouderij in het landschap wil behouden. Dan kun je toch veel beter de gronden toebedelen aan rundveeboeren die onder bepaalde voorwaarden die grond mogen gebruiken. Dat kan de boer net zo goed als een natuurorganisatie, misschien nog wel beter omdat het land bedrijfsmatig wordt gebruikt. En bovendien past een roodbonte koe beter in het landschap dan de grote grazers die sommige natuurorganisaties inzetten.
Zonder water geen later
Op 15 september j.l. heeft onafhankelijke adviescommissie Droogte onder voorzitterschap van de vroegere minister van Infrastructuur en Milieu, Melanie Maas Geesteranus haar rapport Zonder water geen later gepubliceerd. Daarin een reeks voorstellen voor een robuust (grond) waterstandsysteem, met onder andere een structurele verhoging van de grondwaterstand door meer water vast te houden en minder te onttrekken. In bufferzones rond natuurgebieden geldt het uitgangspunt functie volgt klimaat, ofwel een aan een hoger peil aangepast landgebruik. Het toekomstbeeld Vijftig tinten blauw voorziet in een combinatie van maatregelen om grondwater vast te houden, waarbij boeren zich met de inzet van stuwen, peilgestuurde drainage en aangepaste teelten opnieuw verhouden tot het grondwatersyteem.
Beeld: Lisdodde is een nat gewas waar bouwmateriaal van kan worden gemaakt. (Foto: Linneae Mallette, public domain pictures).
Bronnen:
https://www.has.nl/onderzoek/projecten/klimaatrobuuste-landschappen/
