Fotoserie: Veganisten moeten goed op zichzelf passen

Eet meer plantaardig en minder dierlijk voedsel was de kernboodschap van de Richtlijnen goede voeding 2015 van de Gezondheidsraad, want goed voor dierenwelzijn, milieu en volksgezondheid. Met zon advies in de hand kun je het roer helemaal omgooien en overgaan op een vegetarisch of zelfs veganistisch dieet. In het laatste geval weet je zeker dat je geen dierenleed veroorzaakt en dat je met zon voeding positief bijdraagt aan het milieu. Maar wat gebeurt er met je gezondheid? Michiel Löwik ging met deze vraag op onderzoek uit.

Dit artikel komt uit de eerste editie van VORK 2019. Wilt u VORK niet missen? Word dan vandaag nog abonnee of vraag een gratis proefnummer aan. Student? Vraag dan het speciale studentenabonnement aan.

Een alleseter of omnivoor (omnis is latijn voor elk, ieder en vorare staat voor eten) is een dier dat zowel plantaardig als dierlijk voedsel eet. Homo sapiens, ofwel de moderne mens, is vanaf het ontstaan een alleseter. Ook de voorlopers van de mens, Homo habilis en Homo erectus, aten waarschijnlijk vis, schaaldieren en vlees. Het gebit en het kortere darmstelsel van mensen zijn, in vergelijking met veganistische primaten zoals de gorilla, stille getuigen van onze omnivore voorgeschiedenis.

Voor Pieter Dagnelie, hoogleraar voedingsepidemiologie aan de Maastricht University, is veganisme desondanks niet tegennatuurlijk. Dagnelie: Dichter bij de tropen eten mensen meer plantaardig en dichter bij de polen eten mensen meer vlees en vis. In 100 tot 200 jaar kunnen mensen zich aanpassen aan een ander voedingspatroon.

Debby van Velzen, communicatiemedewerkster van de Nederlandse Vereniging voor Veganisme, onderschrijft dat de mensheid als omnivoor is begonnen. Zij benadrukt echter dat mensen ervoor kunnen kiezen geen dierlijk voedsel te eten en die keus maken steeds meer mensen.

Van Velzen: Wij schatten het aantal veganisten in Nederland, op basis van de stijging van ons ledenaantal, op meer dan 100.000. Dat is zon 0,7 procent van de bevolking. In 1996 waren er ongeveer 16.000 veganisten.

Dagnelie ziet op basis van wat hij zo om zich heen hoort en ziet een sterke stijging van het aantal veganisten in de afgelopen 5 tot 10 jaar. Vanwege deze stijging worden de gezondheidseffecten van een veganistische voeding belangrijker.

Van nature is Homo sapiens een alleseter.

Chronische ziekten

Bij voedingsgerelateerde volksgezondheid in Nederland draait het vooral om chronische ziekten. In een begin dit jaar gepubliceerde systematische review met meta-analyse concluderen de onderzoekers: 'Een planning van een vegetarische en veganistische voeding is nodig om negatieve consequenties op de botgezondheid te voorkomen.' Zij vergeleken de botdichtheid van vegetariërs en veganisten met die van omnivoren. De mineralendichtheid van de dijbeenhals en lendenwervels bleek bij vegetariërs en veganisten lager te zijn en bij veganisten traden vaker botbreuken op.

De Gezondheidsraad vindt een meer plantaardige voeding in het algemeen gunstiger voor de preventie van belangrijke chronische ziekten in Nederland. Het risico op hart- en vaatziekten, sommige kankersoorten en diabetes type 2 is lager bij een meer plantaardige voeding. Dagnelie: Het is lastig om deze gezondheidseffecten volledig aan de voeding toe te schrijven. Veganisten hebben in het algemeen een gezondere leefstijl. Ze consumeren bijvoorbeeld minder geraffineerde voedingsmiddelen. Van Velzen weet niet in hoeverre de leden van de Vereniging voor Veganisme anders zijn dan de gemiddelde bevolking: Wij beschikken niet over persoonlijke kenmerken van onze leden.

Extra voedingsstoffen?

De Richtlijnen goede voeding 2015 van de Gezondheidsraad gelden onder de aanname dat er geen tekorten aan voedingsstoffen bestaan. Volgens Dagnelie en Van Velzen lopen veganisten, zonder een supplement, een groot risico op een tekort aan vitamine B12 omdat deze vitamine alleen in dierlijke voedingsmiddelen aanwezig is. Vitamine B12 is nodig voor de aanmaak van rode bloedcellen die zuurstof in het bloed transporteren. Daarnaast is vitamine B12 van essentieel belang voor een goed functionerend zenuwstelsel.

Dagnelie: Het risico op te weinig vitamine B12 is zo ernstig dat suppletie nodig is. Zeewier bevat weliswaar analogen van vitamine B12 maar bij mensen hebben deze geen biologische werking.

Van Velzen Bacteriën produceren vitamine B12 in de dikke darm maar het menselijk lichaam neemt deze vitamine B12 niet op. Onze vereniging adviseert iedereen die volledig plantaardig eet om voldoende vitamine B12 te suppleren. Iedereen kan gezond blijven met een veganistische voeding zonder andere suppletie toe te passen. Voor veel Nederlanders is het verstandig om extra vitamine D te suppleren in de maanden waarin de zon te laag staat om zelf vitamine D aan te maken. Wanneer iemand denkt baat te hebben van suppletie met vitamines en mineralen, raden we dat niet af.

Pieter Dagnelie: Voeg vitamine B12, D en calcium toe aan melkvervangers.

Combinatiepil

Dagnelie is voorstander van het beschikbaar stellen van een combinatiepil met een aantal voedingsstoffen waarvoor bij veganisten een hoger risico op een tekort bestaat: omega 3-vetzuren, calcium, vitamine D, vitamine B12, jodium en eventueel ijzer en zink. De emeritus-hoogleraar Martijn Katan pleitte in december in zijn NRC-column Verrijking voor veganisten voor het verplicht toevoegen van voedingsstoffen aan producten die veganisten als vlees- en melkvervangers gebruiken.

Dagnelie: Ik begrijp deze benadering maar ben daarin terughoudend, met uitzondering van het toevoegen van vitamine B12 aan vleesvervangers en vitamine B12, vitamine D en calcium aan melkvervangers, zoals sojadranken en andere sojaproducten. Ook van Velzen vindt het toevoegen van kritische voedingsstoffen een oplossing voor veganisten en ter illustratie pakt ze een sojaproduct van Alpro waaraan calcium en de vitamines B2, B12 en D zijn toegevoegd.

Bloedonderzoek

Met regelmatig bloedonderzoek kunnen veganisten de vinger aan de pols houden en eventuele tekorten tijdig opmerken. Dagnelie: Veganisten zouden iedere 2 tot 3 jaar hun bloed moeten laten controleren op in ieder geval een tekort aan ijzer en vitamine B12. In het KOALA-onderzoek, waarin we jonge kinderen vanaf de geboorte volgen, hebben we een groep van ruim 1.200 moeders tijdens de zwangerschap ingedeeld in groepen op basis van hun consumptie van vlees, vis en zuivel. De groep vrouwen met een lage consumptie van deze producten had een verhoogd risico op vitamine B12-deficiëntie. Bij deze groep was het gehalte aan methylmalonzuur in het bloed hoger dan normaal wat wijst op een functiestoring van een enzym dat vitamine B12 nodig heeft.

Risicogroepen

Door hogere behoeftes kunnen bepaalde bevolkingsgroepen bij een volledig plantaardige voeding een groter risico lopen op voedingstekorten. Dagnelie: Daarbij staan opgroeiende kinderen tot de leeftijd van 2 jaar bovenaan mijn lijst. Vooral de periode waarin kinderen overgaan op vast voedsel, vanaf ongeveer 6 maanden tot 2 jaar, is kritisch. Zowel via de placenta als borstvoeding krijgen kinderen van veganistische vrouwen die geen supplement gebruiken, te weinig vitamine B12 binnen. Een tweede risicogroep bestaat uit vrouwen in de vruchtbare leeftijd: zij hebben een sterk verhoogde behoefte aan vrijwel alle voedingsstoffen bij herhaalde zwangerschappen en borstvoeding. Daarnaast verliezen zij door menstruatie bloed waardoor de behoefte aan ijzer hoger is.

Bij een veganistische voeding kan de ijzervoorziening bij deze bevolkingsgroep in de knel komen. Dagnelie: Maar ijzer is niet het grootste probleem bij veganisten die voldoende bladgroenten, zaden, peulvruchten en brood consumeren. Vitamine B12 is een veel groter probleem. Bij zwangere vrouwen werkt de jonge vrucht als een parasiet: de foetus krijgt voorrang wanneer het om voeding gaat en dat maakt de moeder kwetsbaar. De risicos van veganistische voeding bij zwangere vrouwen en vrouwen die borstvoeding geven zijn van dien aard, dat zij heel bewust hun voeding moeten plannen. Dit vraagt echt kennis van zaken en daarom zou ik om risicos te vermijden de meeste veganisten adviseren de voeding aan te vullen met een multi-preparaat.

KOALA-onderzoek: Weinig dierlijk voedsel leidt tot meer risico op B12-tekort.

Uitzoekwerk

Een gebalanceerde veganistische voeding komt niet vanzelf tot stand. Daar is kennis en een goede planning voor nodig. Van Velzen van de Nederlandse Vereniging voor Veganisme: We geven praktische handvaten om een gevarieerd en gezond veganistisch dieet te volgen. In het begin zal een beginnende veganist zich in voeding en voedingsmiddelen moeten verdiepen. In kant-en-klaarproducten kunnen dierlijke ingrediënten zoals gelatine zitten. Na enige tijd weet de nieuwe veganist wel welke producten gemeden moeten worden. Als iemand eenmaal gewend is aan het samenstellen van een veganistische voeding behoeft het niet veel tijd te kosten.

In normale restaurants hebben veganisten het niet altijd gemakkelijk. Daar ligt het accent nog steeds sterk op vlees en vis en zijn plantaardige producten vaak een bijgerecht of soms louter een versiering. Dit laatste is voor Dagnelie, vanuit het oogpunt van gezondheid en duurzaamheid, een doorn in het oog: De standaard in restaurants is nog steeds een enorme portie vlees, 250 gram of meer, terwijl een gezonde maaltijd 80 procent plantaardig moet zijn. Het is raar dat de horeca hierin vaak nog achteroploopt, in plaats van de kans te grijpen om trendsetter in gezond en duurzaam te zijn. Ik ben voorstander dat alle restaurants een categorie gezond en duurzaam op de menukaarten zetten. Dat zal de vraag naar deze gerechten en de trend naar gezond en duurzaam stimuleren.

Wat is veganisme?

Debby van Velzen van de Vereniging voor Veganisme: Veganisme is voor ons een levensstijl waarbij - voor zover praktisch haalbaar - wordt afgezien van alle vormen van exploitatie van, en wreedheid naar dieren. Dit kan zijn voor eten, kleding of andere doeleinden. Veganisten eten dus plantaardig, maar ze dragen ook geen leren schoenen, make-up die op dieren is getest en bezoeken geen dierentuin. Ethiek is de belangrijkste drijfveer. Veganisten zien dieren niet als bezit of product, maar als een voelend wezen met intrinsieke waarde. Voor het Voedingscentrum eten veganisten geen vlees, vis, zuivel, ei, honing, gelatine, dierlijke E-nummers en gebruiken zij geen producten die met gebruik van dieren zijn geproduceerd.

Vegetarisch zorgcentrum Felixoord

Uit heel Nederland komen oudere vegetariërs, en regelmatig ook veganisten, naar een park in Oosterbeek om daar in het Vegetarisch zorgcentrum Felixoord de oude dag te slijten. Dit is het enige vegetarische zorgcentrum in West-Europa en bestaat sinds 1968. Felix Ortt, een grondlegger van het vegetarisme in Nederland, was een van de oprichters van Felixoord en naar hem is het centrum vernoemd.

Sinds 1 februari 2018 verzorgt het bedrijf Distrivers maaltijden in Felixoord. Bij de lunch wordt soep of een extra (eiwitrijke) versterking bij het brood geserveerd. s Avonds volgt de warme maaltijd. De voedingskundige van de Vegetariërsbond heeft de menucyclus van Distrivers beoordeeld op de Richtlijnen goede voeding, kleur, variatie, doelgroep en voedingswaarde.

Reinart Bosch, projectmanager Distrivers Gastvrij, zegt dat er dagelijks verschillende veganistische maaltijdcomponenten op de zogenaamde meals-on-wheels-serveerwagen staan. Bosch: Er is iedere dag een compleet veganistische maaltijd samen te stellen, bestaande uit groenten en een koolhydraatrijke en eiwitrijke component. Uit de maaltijdcomponenten, waarvan diverse veganistisch zijn, stellen de Felixoord-bewoners hun eigen warme maaltijd samen.

Een mening over dit artikel? Reageer op onze Twitter, Facebook, Instagram of LinkedIn. Een opinieartikel is ook van harte welkom. Mail dan even met de redactie (redactie@vork.org). Geïnteresseerd in de andere artikelen van VORK? Word abonnee, vraag een gratis proefnummer aan en schrijf je in voor de tweewekelijkse Vork-nieuwsbrief. Student? Wellicht is het speciale studentenabonnement dan iets voor jou.

Tekst: Michiel Löwik Beeld: iStock, Pxhere, Alpro, AH